گرما
ورزشکاران و کارگرانی که کارهای سخت بدنی انجام می دهند، سربازان در هنگام تمرینهای نظامی و نیز کسانی که با کوره های پر حرارت سروکار دارند، به خصوص در نقاط گرمسیر یا در فصول گرم سال در معرض ضایعات ناشی از گرما هستند. اطلاع از روشهای تأمین تعادل حرارتی بدن برای درک نحوة ایجاد این ضایعات ضروری است.
بدن انسان باید حرارتش را در محدودة 5/38-5/36 درجه سانتیگراد حفظ کند. تغییرات دمای بدن بیش از دو درجه کمتر یا بیشتر از این محدوده می تواند اختلالات شدید عملکرد دستگاههای بدن و حتی مرگ را در پی داشته باشد. دمای بدن نتیجة تعادل بین تولید و جذب حرارت از یک سو و دفع آن از سوی دیگر است.
گرمای بدن از دو منبع تأمین می شود:
سوخت و ساز مواد غذایی در سلول:
فعالیتهای بدنی به علت افزایش سوخت و ساز سلولی تولید گرما را در بدن بالا می برند. در فعالیت شدید بدنی این میزان حتی می تواند به 10 برابر حالت عادی برسد.
جذب محیطی:
به عنوان مثال قرار گرفتن طولانی در برابر آفتاب، اگر از حد توانایی بدن برای مقابله با افزایش درجة حرارتش تجاوز کند، می تواند دمای بدن را بالا ببرد.
دفع حرارت بدن نیز از دو طریق صورت می‌گیرد :
گشاد کردن عروق محیطی:
اولین پاسخ بدن به افزایش گرمای درونی، گشاد کردن عروق پوست است تا از این طریق گرمای اضافی را دفع کند. این دفع گرما تنها هنگامی ممکن است که دمای محیط از دمای بدن پایین تر باشد (همین امر باعث سرخ شدن پوست در هنگام سرما می شود).
تعریق:
مؤثرترین روش دفع گرما از بدن تعریق است ( در شرائط طبیعی تعریق مسئول 20 درصد از دفع گرما است )
تعریق به تنهایی برای دفع گرما کافی نیست، بلکه این عرق باید بتواند از سطح پوست تبخیر شود. تبخیر عرق از سطح پوست به درجة حرارت و جریان باد محیط بستگی دارد. بنابراین در رطوبت شدید و یا هوای ساکن، دمای بدن می تواند به سرعت بالا برود ( با بالا رفتن رطوبت در حد صد در صد درصد تقریبا مکانیسم تعریق مهار میشود ) ؛ پوشش بدن نیز در تبخیر سطحی عرق مؤثر است و پوشیدن لباسهای سنگین یا نفوذ ناپذیر ، فرآیند تبخیر و دفع گرما را مختل می کند.
عواملی که باعث کاهش تعریق می شوند عبارتند از : چاقی ، مشکلات پوستی ( کاهش جریان خون پوستی ) ، کم آبی ، کاهش فشار خون ، بیماری قلبی ، افراد الکلی ، مصرف داروهای کاهش دهنده تعریق ( آتروپین ، ضد افسردگی های سه حلقه ای ، مسهل ها ، لیتیوم ، کوکائین و ... )
کم آبی
تعادل حرارتی و توازن مایعات بدن در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر قرار دارند. به طوری که بسیاری از اوقات فرد قبل از گرمازدگی، به علت از دست دادن مایعات بدن دچار کم آبی می شود.
کم آبی یا دهیدراتاسیون حالتی است که در آن بدن مقدار زیادی از مایعاتش را از دست می دهد. این حالت می تواند به دنبال تعریق شدید و اسهال و استفراغ شدید اتفاق بیافتد.
روش دفاعی بدن در برابر دهیدراتاسیون تشنگی است. ولی تشنگی به تنهایی نمی تواند این مشکل را برطرف کند.
در روزهای گرم، باید بیشتر از میزانی که برای رفع تشنگی لازم است، آب بنوشید.
کم آبی خفیف:
زمانی است که حجم مایع از دست رفته حدود 3-2 لیتر باشد و علائم آن عبارتند از تشنگی، پوست قرمز، تهوع و افزایش تعداد نبض، در این حالت فرد ناآرام و تحریک پذیر است و از کارآیی کافی برخوردار نیست.
کم آبی متوسط:
وقتی اتفاق می افتد که بدن حدود 4 تا8 لیتر مایع از دست داده باشد
علائم آن عبارتند از:
سرگیجه و سردرد، تهوع و استفراغ، تنگی نفس و خشکی شدید دهان، مصدوم ممکن است از شدت ضعف قادر به حرکت نباشد. پوست سرد و رنگ پریده بوده و خاصیت ارتجاعی آن کاهش یافته است.
کم آبی شدید:
وقتی است که مقدار مایع از دست رفته بیش از 8 لیتر باشد
علائم آن عبارتند از :
از اختلال شدید هوشیاری، توهم، اشکال بینایی و شنوایی و علائم شوک شدید. حجم ادرار به صفر می رسد.
در هوای گرم، مصدوم دچار کم آبی شدید ممکن است به سرعت مبتلا به گرمازدگی شود.
اقدامات اولیه
بهترین اقدام برای کم آبی، پیشگیری از آن به وسیله مصرف زیاد مایعات است. ولی در صورت بروز علائم کم آبی اقدامات زیر را انجام دهید:
- توقف تمام فعالیتها و دراز کشیدن
- انتقال مصدوم به محوطة خنک و سایه
- جایگزینی مایع
مهمترین اقدام درمانی، جایگزین کردن مایعات از دست رفته است. اگر کم آبی خفیف باشد، می‌توان این هدف را با نوشیدن مایعات تأمین کرد، ولی اگر مصدوم دچار گیجی یا حالت تهوع باشد (نشانة کم آبی شدیدتر) باید با تزریق سرم حجم از دست رفته جبران شود. بنابراین در حالت اخیر مصدوم را به سرعت به مرکز درمانی برسانید و در حال انتقال علائم حیاتی او را مرتب کنترل کنید.
آسیبهای ناشی از گرما :
- گرمازدگی
- فرسودگی ناشی از گرما
- انقباض عضلانی ناشی از گرما
گرما زدگی
یک مصدومیت خطرناک است که با
- اختلال مغزی ( کاهش عملکرد شعوری )
- افزایش دمای بدن (درجه حرارت مقعدی) تا حد 40 تا 43 درجه سانتیگراد ( درجه حرارت مقعدی به بیش از 1/41 درجه سانتیگراد می رسد )
- علائم حیاتی غیر طبیعی
- پوست داغ و خشک مشخص می شود
مرگ و میر ناشی از گرما زدگی بدون درمان 90 درصد است و حتی با وجود درمان نیز مرگ و میر بالایی دارد
- توجه: کار شدید بدنی در هوای گرم، حتی در فردی که مایعات فراوان می نوشد، می تواند منجر به گرمازدگی شود.
- بنابراین ضروری است که در هنگام کار فرد در فواصل معین در مکانی سرد و زیر سایه استراحت کند تا گرمای انباشته شده در بدنش بدین طریق دفع شود.
- توجه: اشخاص پیر و چاق یا افراد مبتلا به بیماریهای مزمن نظیر مرض قند یا اختلالات گردش خون به علت ضعف مکانیسم های دفاعی بدن، بیشتر در معرض گرمازدگی هستند.
در گرمازدگی مصدوم تقریباً عرق نمی کند، حرارت بدن بالا می رود و به 40 درجه یا بیشتر می‌رسد. بنابراین پوست گرم و خشک است. همچنین تنفس مصدوم سریعتر می شود تا گرمای اضافی را از طریق هوای بازدمی دفع کند. اگر علاوه بر گرمازدگی، کم آبی نیز وجود داشته باشد، مصدوم علائم شوک را نیز نشان می دهد (فشار خون پایین و نبض سریع و ضعیف) در غیر این صورت نبض او پر و سریع خواهد بود.
اقدامات اولیه
- گرمازدگی یک اورژانس واقعی است. به سرعت اقدامات زیر را انجام دهد:
- از باز بودن راههای هوایی اطمینان حاصل کنید.
- مصدوم را به یک محل خنک و سایه ببرید و لباسهای او را از تنش خارج کنید. اگر هوشیار باشد، او را در وضعیت نیمه خوابیده قرار دهید و سر و شانه هایش را به یک بالش تکیه دهید.
- اگر مصدوم بیهوش، ولی تنفس او عادی باشد،او را در وضعیت بهبود قرار دهید.
- مصدوم را به این ترتیب خنک کنید: یک ملحفة خیس دور او بپیچید و با پاشیدن آب آن را خیس نگه دارید. همچنین به وسیله باد زدن با روشن کردن پنکه یا کولر او را در معرض جریان هوا قرار دهید تا دمای بدنش به 38درجه برسد. اگر دمای بدن کاهش یافت، به او لباس خشک بپوشانید و جریان هوا را قطع کنید. اگر دمای بدنش مجدداً شروع به بالا رفتن کرد، مراحل قبل را تکرار کنید.
- بهتر است مصدوم را با آب معمولی خنک کنید، چون آب خیلی سرد با منقبض کردن عروق
- پوست از دفع حرارت بدن جلوگیری می کند.
- علائم حیات را به دقت و به طور مکرر کنترل کنید و در همان حال او را به مراکز درمانی برسانید.
- توجه: هر مصدوم مشکوک به گرمازدگی باید بلافاصله به مراکز درمانی رسانده شود حتی اگر پس از اقدامات اولیة امدادگر حالش بهتر شده باشد.
- به منظور پیشگیری از گرمازدگی به نکات زیر توجه کنید:
- از فعالیت شدید بدنی در هوای گرم و مرطوب خودداری کنید.
- متناسب با گرمای هوا لباس بپوشید، سرتان را بپوشانید و از پوشیدن لباسهای سنگین و نفوذناپذیر پرهیز کنید.
- مایعات کافی بنوشید و در حال کار به دفعات در محل خنک استراحت کنید.
- همیشه گوش به زنگ علائم هشدار دهندة گرمازدگی باشید.
فرسودگی ناشی از گرما
- بر اثر از دست رفتن آب و نمک بدن اتفاق می افتد. این حالت از گرمازدگی خفیف تر است. اما باید به سرعت درمان شود، چون در غیر این صورت به گرمازدگی منجر می شود.
علائم و نشانه ها
- مصدوم از ضعف، سردرد و سرگیجه و تهوع و استفراغ شکایت دارد. تنفس سریع و کم عمق می شود ونبض سریع‌وضعیف است. پوست مصدوم رنگ پریده و به علت تعریق شدید، سرد و مرطوب است.
- توجه: حرارت بدن این مصدومین طبیعی یا پایین تر از طبیعی است و به همین علت گاهی تشخیص فرسودگی ناشی از گرما مشکل است.
درمان:
- مصدوم را در محل خنکی بخوابانید و پاهای او را بلند کنید.
- نیم لیتر آب را با یک دوم قاشق چایخوری نمک مخلوط کنید و به او بخورانید.
- اگر مصدوم بیهوش، ولی تنفس عادی داشته باشد، او را در وضعیت بهبود قرار دهید.
- او را به مراکز درمانی برسانید.
- گرفتگی عضلانی ناشی از گرما
- در بعضی از افراد پس از انجام تمرینهای سخت بدنی، انقباضات شدید و دردناکی در عضلات دستها و یا پاها (و گاه شکم ) ایجاد می شود که گرفتگی عضلانی ناشی از گرما نام دارد. علت آن کاهش غلظت نمک در مایعات بدن است و برای ایجاد آن گرما یا آفتاب شدیدی لازم و ضروری نیست. این حالت معمولاً هنگام استراحت بعد از تمرین رخ می دهد و بیشتر عضلات فعال را درگیر می کند.
علائم و نشانه ها
- افرادی که دچار این حالت می شوند از سایر نظرات کاملاً سالم هستند و در وضعیت جسمانی مناسبی قرار دارند. پوست بدن، وضعیت تنفس و نبض، هوشیاری و دمای بدن او کاملاً طبیعی است و فقط تعریق شدید وجود دارد.
درمان:
- فرد مبتلا را به محل خنکی منتقل کنید.
- عضلة درگیر را به حال استراحت در آورید.
- محلولی شامل یک قاشق مرباخوری نمک طعام و یک لیتر آب آماده کنید و به او بدهید تا بخورد.
- هرگز انقباض عضلانی برطرف نشد، او را به مرکز درمانی برسانید.
- توجه: اگر عضلة درگیر را مالش ندهید، چون این کار فایده ای نداشته و درد را نیز تشدید می کند .
سرما
- انسان یک موجود خونگرم بوده و در حرارتهای معینی قادر به زندگی و فعالیت می باشد. امروزه مطلوب ترین حرارت برای زندگی را 21 درجه سانتی می دانند و از نظر شرایط اقلیمی با رطوبت 50 درصد و جریان هوا در حدود 10 سانتیمتر در ثانیه همراه باشد.
- کار درمحیطهای سرد، چنانچه اصول پیشگیری رعایت نگردد سلامت کارگران را تهدید می نماید.
مشاغل درگیر:
- کارگران کشاورزی- شکارچیان- جنگلبانان- مأمورین بازرسی- تعمیر کنندگان سیستم های ارتباطی و راه آهن‌ها- دریانوردان- سربازان- کارکنان سردخانه ها- کوهنوردان- نقشه برداران- جاده سازان- کارگران ساختمانی- حمل و نقل مایعات.
مبارزه با سرما:
- بدن با افزایش تولید حرارت و کاهش دفع آن با سرما مبارزه می کند. افزایش حرارت بدن یک قسمت به کمک لرزهای عضلانی و قسمت دیگر بدون لرز انجام می گیرد.
- کاهش دفع حرارت توسط پوست و پدیده های عروقی انجام می گیرد
- اولین دفاع بدن در برابر سرما انقباض رگهای خونی در زیر پوست و یا ایجاد لرز می باشد.
اشکال بالینی
- عوارض ناشی از حساسیت (آلرژی) نسبت به سرما
- عوارض ناشی از اثر مستقیم سرما یا سرمازدگی
- بیماری هایی که سرما در تولید آنها مؤثر و دخیل می باشد
آسیبهای ناشی از سرما
- سرما می تواند به سه شکل به بدن آسیب برساند: سرمازدگی، یخ زدگی و پای سنگر.
سرمازدگی
- اگر حرارت مرکزی بدن به کمتر از 35 درجه برسد، سرمازدگی اتفاق می افتد که شدیدترین آسیب ناشی از سرماست. سرمازدگی می تواند به دنبال غوطه ور شدن در آب سرد تنها به چند دقیقه یا در اثر قرار گرفتن در هوای سرد به مدت چند ساعت رخ دهد و رطوبت شدید و جریان سریع باد احتمال وقوع آن را بیشتر می کند.
علائم و نشانه ها
سرمازدگی خفیف:
- وقتی است که دمای بدن بین 32تا35 درجه باشد. در این حالت معمولاً مصدوم هوشیار است
- مصدوم از احساس سرما و لرزش شکایت دارد و رنگ پریده است.
سرمازدگی متوسط:
- وقتی است که دمای بدن بین 28تا32 درجه باشد
- و علائم آن عبارتند از: گیجی و کاهش سطح هوشیاری، تکلم مبهم، سفتی عضلات، نبض و تنفس آهسته و فشار خون پایین.
سرمازدگی شدید:
- وقتی است که دمای بدن به کمتر از 28 درجه برسد که منجر به اختلالات شدید ریتم قلب و مرگ خواهد شد.
درمان:
- برای جلوگیری از اتلاف بیشتر گرمای بدن، تمام بدن مصدوم به غیر از صورتش را با پتو بپوشانید
- مصدوم را بخوابانید به طوری که کاملاً بی حرکت باشد و اگر بیهوش بود، او را در وضعیت بهبود قرار دهید.
- هرگز دست و پای فرد سرمازده را مالش ندهید و او را مجبور به ورزش و حرکات بدنی نکنید.
- مصدوم را از محیط سرد به پناهگاه با اتاق گرم منتقل کنید
- اگر لباس های مصدوم خیس است و لباس خشک به مقدار کافی دارید، تن پوش او را تعویض کنید. در غیر این صورت لباسهای خیس را از تن او خارج کنید و او را با یک پوشش ضد آب و پتو بپوشانید.
- اگر مصدوم کاملاً هوشیار باشد، به او نوشیدنی داغ و شیرین بدهید
- در صورت توقف تنفس و یا ضربان قلب، عملیات احیا را شروع کنید.
- مصدوم را با حداقل حرکت به مراکز درمانی برسانید.
یخ زدگی
- یخ زدگی به معنای انجماد واقعی قسمتی از بدن است
- تنها در هوای بسیار سرد (6 درجه زیر صفر) اتفاق می افتد. قسمتهای باز بدن مثل صورت و خصوصاً نوک بینی، گوشها و چانه، دستها و پاها بیشتر در معرض یخ زدگی هستند. در این حالت به علت کاهش شدید جریان خون پوست عضو مبتلا، ممکن است دچار مرگ سلولی شود
علائم و نشانه ها
- ابتدا مصدوم درد شدیدی در ناحیه مبتلا احساس می کند، ولی با مواجهة بیشتر با سرما عضو مبتلا به تدریج بی حس شده و تنها احساس سنگینی خواهد داشت. عضو مبتلا سفید براق یا گاه سفید مایل به زرد خواهد بود و گاه لکه های سفید و آبی روی پوست مشاهده می شود. عضو در لمس سرد و سخت است و نبض لمس نمی شود.
- توجه: اگر پس از گرم کردن، عضو همچنان رنگ پریده یا سرد بماند، یا تاولهایی در سطح پوست ایجاد شود، نشاندهندة یخ زدگی عمیق است.
عوراض یخ زدگی عبارتند از :
- مرگ عضو و قطع آن
درمان:
- مصدوم را در صورت امکان به پناهگاه یا محیط گرم برسانید
- لباس یا پوشش روی ناحیه یخ زده را به آرامی خارج کنید.
- هر گونه وسیله مثل ساعت یا جواهرات را خارج کنید.
- مصدوم را در حال استراحت کامل بخوابانید و او را گرم نگه دارید.
- مشخص کنید که آیا می توان عضو یخ زده را به طور موضعی گرم کرد یا نه؟
روش گرم کردن موضعی اندام یخ زده
- گرم کردن عضو باید سریع باشد، به این صورت که عضو مبتلا را در آب حدود 42-40 درجه فرو ببرید. (حرارت آب باید برای آرنج دستتان قابل تحمل باشد) برای جلوگیری از سرد شدن سریع آب، با اضافه کردن آب گرم دمای آن را ثابت نگه دارید. اندام یخ زده باید کاملاً در آب گرم غوطه ور باشد، به عنوان مثال نباید کف پا در تماس مستقیم با کف ظرف باشد. همچنین از ریختن مستقیم آب گرم روی اندام یخ زده خودداری کنید.
توجه:
- به هیچ وجه اندام مبتلا را مالش ندهید و دستکاری نکنید، چون بلورهای تیز یخ که در داخل بافت قرار دارند، به شدت آن را تخریب می کنند.
- هرگز از شعلة آتش یا منابع حرارتی خشک (مثل بخاری) یا اشعة آفتاب برای گرم کردن اندام یخ زده استفاده نکنید.
- هرگز اندام را داخل آب سرد نگذارید.
- هرگز تاول ها را نترکانید و از پماد یا داروی موضعی دیگر روی ناحیة آسیب دیده استفاده نکنید.
پای سنگر
- قرار گرفتن طولانی در هوای سرد با دمای 10 –5/0 درجه (بالاتر از نقطه انجماد) منجر به آسیب خاصی در پاها به نام پای سنگر می شود. این آسیب می تواند هر قسمتی از بدن را درگیر کند، ولی تقریباً همیشه پا را گرفتار می کند، چون پاها بیشتر در معرض سرما و رطوبت هستند. خیس شدن جوراب و کفش درگل و باران باعث به وجود آمدن پای سنگر می شود. علاوه بر سرما و رطوبت، پوشیدن جورابها و پوتین های تنگ و بی حرکت نگه داشتن پا به مدت طولانی با مختل کردن جریان خون، احتمال وقوع آن را بالاتر می برد.
علائم و نشانه ها
- پا متورم، رنگ پریده و سرد میشود.
- مصدوم از احساس سرما، سنگینی، بی حسی و خارش در پای مبتلا شکایت دارد
- حالت راه رفتن بسیار دردناک است
- بعد از انتقال به مکان گرم و خارج کردن کفش و جوراب خیس شروع می شود، اندام مجدداً گرم می شود. پوست گرم و متورم شده و حبابهای ریز و تاولهای حاوی مایع روی آن نمایان می شوند
- پای سنگر در اثر گرم کردن مجدد دچار درد می شود که می تواند تا هفته ها باقی بماند.
درمان: اقدامات لازم برای پای سنگر، همان اقدامات ضروری برای یخ زدگی است
