مقدمه ای بر مدیریت یکپارچه ایمنی، بهداشت و محیط زیست

HSE

دکتر ایرج محمدفام

مقدمه:

سازمان بین المللی استاندارد از زمان تاسیس خود در سال 1942 استاندارد های بین المللی متعددی را با همکاری متخصصان وکارشناسان برجسته جهانی و همچنین کارشناسان موسسات استاندارد کشورهای عضو این سازمان تدوین ومنتشر نموده است.

هرکدام از استانداردهای انتشار یافته حیطه خاصی از عملیات و فعالیتها را پوشش داده و بر روی آن متمرکز می گردد. در بیست سال گذشته استانداردهای بین المللی از چنان  پذیرشی برخوردار شده اند که بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه  استانداردهای ملی و رسمی خود را بسوی پذیرش (Adoption) استانداردهای بین المللی سوق داده ند. با انتشار استاندارهای کیفیت با عنوان کلی استانداردهای سری ISO 9000، موضوع استانداردهای جهانی وارد مرحله تازه تری گردید. بدنبال پذیرش و افزایش محبوبیت استاندارد اخیر استانداردهای مشابه ای مطرح و مورد استقبال گسترده ای قرار گرفتند که از این میان می توان به استانداردهای زیست محیطی و ایمنی و بهداشت شغلی اشاره کرد.

از میان استانداردهای تدوین شده توسط این سازمان , سه مجموعه استاندارد تحت عنوان " مدیریت کیفیت ,مدیریت زیست محیطی و مدیریت بهداشت وایمنی شغلی " و استانداردهای وابسته به آنها  اهمیت خاص یافته و بکارگیری اصول و الزامات این استانداردها و سازمانهای تولیدی و خدماتی در سرتاسر جهان دائما در حال گسترش می باشد.

پس از معرفی استانداردهای اخیر و نتایج موفقیت آمیز بکارگیری این رویکرد، امروزه بسیاری از سازمانها به نقش موثر پیاده سازی این نوع استانداردها در افزایش اثربخشی سازمانها سیستم  و نقش مفید آنها در جهت اهداف سازمان پی برده اند. از طرف دیگر در هر استانداردی ( ایمنی، بهداشت، کیفیت، محیط زیست، ارگونومی، منابع انسانی و غیره) تنها یکی از ابعاد سازمان مورد توجه قرار گرفته و سیاست ها و اهدافی که تعریف می شوند در جهت آن جنبه از فعالیتهای سازمان می باشد. به همین دلیل هر چند که امروزه هیچ شکی در نقش استانداردها در هدایت و هماهنگ کردن فعالیتها در جهت اهداف سازمان وجود ندارد این امر نیز به اثبات رسیده است که تعدد سیستم ها می تواند باعث پیچیدگی و سردرگمی سازمان, به هدر رفتن منابع, دوباره کاریها, ایجاد تضاد بین سیاستها و اهداف تعریف شده و … گردد. در همین راستا ادغام سیستم های مختلف در سازمان امری الزامی می باشد

یکی از مهمترین علل ادغام سیستم های مدیریتی یاد شده تشابهات بین آنهاست. این تشابهات بین سیستم های مدیریت کیفیت، ایمنی و بهداشت و زیست محیطی و فواید ادغام این سیستم ها در بالاترین سطوح بین المللی شناخته شده و مورد تائید قرار گرفته است بطوریکه در مقدمه استاندارد ISO 14001 نسخه 1996 بیان شده است که این استاندارد بین المللی در اصول کلی سیستم مدیریت با سری استانداردهای ISO 9000 برای سیستم های کیفیت مشترک می باشد. سازمانها ممکن است استفاده از سیستم مدیریت موجود خود را که با سری ISO 9000 سازگار است به عنوان مبنایی برای سیستم مدیریت زیست محیطی خود انتخاب نمایند.

این موضوع در مقدمه استاندارد ISO 9001: 2000  نیز تحت عنوان سازگاری با سایر سیستم های مدیریت مورد اشاره قرار گرفته و بیان شده است که این استاندارد بین المللی در راستای استاندارد ISO 14001 نسخه 1996 می باشد تا سازگاری دو استاندارد را به منظور بهره مندی کاربران این استانداردها ارتقاء بخشد.

با وجود تشابهات فراوان موجود بین این سیستم ها بنظر می رسد که ادغام نیازمندیهای سیستم ایمنی و بهداست با سیستم مدیریت محیط زیست و سیستم های دیگر نسبتاٌ بدون پیچیدگی بوده و براحتی امکانپذیر باشد. ولی این امر در عمل بسادگی میسر نیست زیرا بایستی در ابتدا برای هر سازمانی فواید، مشکلات و مسایل حاشیه ای برای ادغام سیستم ها در نظر گرفت. علاوه بر این در نظر داشتن وجوه اشتراک و تفاوتهای بین سیستم های مورد نظر برای ادغام نیز ضروری می باشد. با این حال اگر نیازمندیهای سیستم های مدیریتی مورد نظر به درستی در سازمان طرح ریزی و اجراء شده باشد و کارکنان سازمان نیز آگاهی و تعهد لازم را در ارتباط با نیازمندیهای سیستم مربوطه داشته باشند ادغام سیستم های مدیریتی براحتی و بدون ایجاد اختلال در روند جاری فعالیتهای سازمان امکانپذیر خواهد بود.

مهمترین فواید ادغام سیستم های مدیریتی عبارتند از:

1. اختصاص صحیح و منطقی منابع

- جلوگیری از اختصاص دوباره یا چند باره منابع داخلی سازمان برای مدیریت سیستم های مختلف

- جلوگیری از هزینه های اضافی و دوباره کاری های اجتناب ناپذیر در مستقر کردن سیستم های جداگانه

2.ایجاد تصویری بهتری از سازمان

یک سیستم مدیریت ادغام شده که توسط گروه ثالث مورد تائید قرار گرفته است می تواند شاخص مناسبی برای برای نشان دادن تعهد سازمان به جامعه باشد. تصویری که چنین سازمانی در جامعه ایجاد می نماید مجموعه ای است که به موازات فعالیت های تجاری خود، مسایل دیگر نظیر موارد زیست محیطی، ایمنی، بهداشتی و غیره را همزمان رعایت می نماید.

3.بهبود عملکرد سازمان

سیستم های مدیریت ادغام یافته با در نظر گرفتن مسایل ایمنی، بهداشت، محیط زیست و غیره می تواند منجر به کاهش و یا حذف حوادث، بیماریهای، آلودگیهای زیست محیطی و موارد مشابه شود که مسایل یاد شده منجر به بهبود عملکرد سازمان خواهد شد.

4. بهبود رضایت مشتری

-  ادغام این سیستم ها منجر به عملکرد بهتر کیفی، زیست محیطی، ایمنی و... شده که به نوبه خود رضایت بیشتر مشتریان خواهد انجامید.

-  در صورتیکه سازمانی بتواند سیستم های ادغام یافته ای را برای کارهای پروژه ای پیشنهاد نماید این امر باعث کاهش هزینه های پروژه هم برای مشتری و هم برای عرضه کننده خواهد شد.

5. کاهش پیچیدگی و سردرگمی

-  از طریق کاهش حجم مستندات سیستم های مدیریتی

-  افزایش سهولت در اجراء، نگهداری و بهبود یک سیستم واحد

-  افزایش راحتی کارکنان از نظر ارجاع به روشهای اجرایی واحد و ادغام یافته

با وجود فواید فوق ادغام سیستم های مدیریت متفاوت با دشواریها و موانع متعددی نیز همراه است که تعدادی از مهمترین آنها عبارتند از:

1. میزان اعتباری که استانداردهای مرتبط از نظر ثبت و اجراء دارند.

2. نیازمندیهای خاص مشتریان

-در بعضی از بخشهای صنعتی ممکن است قسمتی از نیازمندیهای سیستم ایمنی، بهداشت، محیط زیست و غیره سازمان توسط مشتری یا قانون گذار تعیین شده باشد که این موضوع می تواند ادغام سیستم ها را با دشواری همراه سازد.

- ممکن است نیازمندیهای مشتریان از بخشی به بخش دیگر متفاوت باشد.

3.علایق شخصی

در درون سازمانها ممکن است تمایل خاصی از طرف متخصصین سیستم های مختلف برای حفظ سیستم های جداگانه و مقاومت در برابر ادغام سیستم ها وجود داشته باشد.

یکی از معمولترین سیستم های مدیریتی ادغام یافته سیستم مدیریت HSE است که زادگاه آن بخشهای انرژی شامل پالایشگاههای نفت، گاز، پتروشیمی ها و صنایع مرتبط است. در این سیستم مدیریتی سعی می شود که سه سیستم مدیریتی بهداشت، ایمنی و محیط زیست در هم ادغام شده و بصورت یکپارچه راهبری و کنترل گردد.

از آنجائیکه در حال حاضر هیچ گونه استاندارد جهانی در مورد سیستم یکپارچه HSE وجود ندارد لذا سازمانهای مختلف با توجه به سلایق، محدودیتها، ماهیت عملیاتی، نقاط قوت و موارد مشابه خود از قالب و ساختارهای متفاوتی برای سیستم های یکپارچه HSE خود استفاده می کنند که در بهش زیر یک نمونه جامع از سیستم های مدیریتی یکپارچه HSE مورد بحث قرار می گیرد.

در این بخش و قبل از پرداختن به ساختار سیستم، به منظور ایجاد هماهنگی ودرک یکسان به تشریح اصطلاحات و تعاریف مورد استفاده پرداخته می شود:

1.ممیزی Audit:

فرایند نظام یافته ,مستقل و مدون بمنظور بدست آوردن شواهد ممیزی و ارزیابی آنها بصورت عینی جهت تعیین میزانی که معیار های ممیزی بر آورده می شوند.

ممیزی داخلی ,که گاهی ممیزی شخص اول  نیز نامیده می شود توسط خود سازمان یا از جانب آن جهت بازنگری مدیریت و سایر مقاصد داخلی انجام میگیرد.و میتواند مبنای برای خود اظهاری سازمان در مورد انطباق باشد. در بسیاری از موارد بخصوص در سازمانهای کوچک , مستقل بودن میتواند از طریق مسئولیت نداشتن در فعالیتی که تحت عنوان ممیزی است, به اثبات برسد

ممیزی بیرونی آنچه که اصطلاحا ممیزی شخص دوم یا شخص ثالث می نامند در برمی گیرد.ممیزی شخص دوم معمولا طرفهای زینفع  از قبیل مشتریان و یا اشخاص از طرف انها انحام می گیرد. ممیزی شخص ثالث توسط سازمانهای ممیزی کننده مستقل بیرونی انجام می گیرد

و هنگامی که دو یا چند سازمان ممیزی کننده در انجام مشترک ممیزی یک ممیز شونده همکاری می کنند آن را ممیزی مشترک می نامند

2.ممیز (Auditor):

شخص دارای شایستگی جهت انجام ممیزی.

3.کارشناس فنی (Technical expert):

شخصی که دانش و یا تخصص معینی را(دانش سازمانی ,فرایندی وزبان وفرهنگی) برای تیم ممیزی فراهم می نماید.  کارشناس فنی بعنوان ممیز در تیم ممیزی عمل نم یکند.

4.بهبود مستمر Continual improvement

فرایند ارتقای سیستم مدیریت بهداشت HSE برای دستیابی به بهبودهای در راستای خط و مشی سازمان.

5. خطر Hazard

هرگونه منبع بالقوه زیان آور به شکل جراحات انسانی، بیماری، صدمات به اموال و تجهیزات کارگاه و محیط ویا ترکیبی از آنها.

6.شناسایی خطر Hazard identification

فرایند شناسای وجود خطر یا عامل زیان آور و تعیین مشخصات آن.

7. رویدادIncident

یک رخداد یا اتفاق که که منجر به حادثه (accident) شده ویا پتانسیل منجر شدن به حادثه را داشته با شد.

8.عدم انطباق Non-conformance

هر گونه انحراف از استانداردهای کاری،دستورالعملها،روشهای اجرایی  مقررات که بطور مسقیم یا غیر مستقیم منجر به آسیب یا خسارت گردد.

9.  اهداف Objective

اهداف یا مقاصد به معنای عملکرد سیستم، که یک سازمان خو درا مقید به حصول آن می داند   

10.  بهداشت حرفه ای و ایمنی Occupational health and safety

شرایط و عواملی که میتواند بر سلامت کارکنان،کارگران موقتی و پیمانکاری، مهمانان ومراجعه کنندگان ویا هر فرد دیگری در محل تاثیر بگذارد.

21 . سیستم مدیریت بهداشت حرفه ای و ایمنی OH &S management system

بخشی از کل سیستم مدیریت که: مدیریت بر ریسکهای بهداشتی و ایمنی ناشی از فعالیتهای هر سازمان را تسهیل منماید  که شامل ساختار سازمانی،طرح ریزی،مسئولیتها،اعمال،روشها،فرایند،منابع،حصول،بازنگری  خط ومشی بهداشت حرفه ای وایمنی می با شد.

22. سازمان Organization

شرکت،بنگاه،اداره،مجتمع کاری،موسسه و انجمن یا ترکیبی از آنها اعم از ثبت شده یا نشده دولتی یا خصوصی که دارای وظایف وتشکیلات خاص خود باشد.

23.عملکرد Performance

نتایج قابل اندازه گیری سیستم مدیریت  بهداشت حرفه ای و ایمنی مربوط به کنترل ریسکها ی ایمنی و بهداشت در راستای خط ومشی سازمان.

24. ریسک Risk

تابعی از احتمال وپیامد ناشی از وقوع یک اتفاق خطرناک را ریسک گویند.

 احتمال خطر *بزرگی خطر R= 

25.  ایمنی Safety

در امان بودن از ریسک قابل قبول یک خطر

26.  ریسک قابل تحمل Tolerable risk

ریسکی که میزان آن تا حد قابل تحمل توسط سازمان،با در نظر گرفتن الزامات قانونی وخط مشی  بهداشتی –ایمنی  پایین آمده است.

27.  ارزیابی ریسک Risk Assessment

فرایند کلی برآورد ابعاد وگستردگی ریسک وتصمیم برسراین موضوع که ایا ریسک قابل تحمل است یا نه.

28. محیط زیستEnvironment

محیطی شامل هوا ,آب, خاک ,منابع طبیعی ,گیاهان ,جانوران , انسان و روابط متقابل بین آنها که سازمان در آن فعالیت می کند.

29.جنبه زیست محیطی Environmental aspect

بخشی از فعالیتها ,محصولات یا خدمات یک سازمان که بتوان با محیط زیست تاثیر متقابل داشته باشد.

30. پیامد زیست محیطی Environmental impact

هر تغییری در محیط زیست اعم از نامطلوب یا مفید که تما یا بخشی از آن ناشی از فعالیتهای یک سازمان باشد.

31.پیشگیری از آلودگی Prevention of pollution

استفاده از فرایندها,روش های کاری ,مواد یا محصولاتی که باعث حذف ,جایگزینی ,کاهش و کنترل آلودگی شود و میتوان شامل بازگردانی ,تصفیه ,تغییر فرایند مواد باشد.

مهمترین عناصر سیستم مدیریتی عبارتند از:

1.  رهبری و تعهد

اساس یک سیستم مدیریتی MS) (HSEرهبری و تعهد بالاترین رده مدیریت و آمادگی آن برای تهیه منابع کافی در زمینه موارد مربوط به HSE است. بطور کلی عمل تعهد به HSE MS در سطوح مختلف مدیریتی شامل موارد زیر می شود:

-  تخصیص منابع مورد نیاز شامل زمان و منابع مادی برای موضوعات HSE

-  گنجاندن موضوع HSE در فعالیتهای روزمره پرسنل

-  همکاری فعالانه در فعالیتهای مرتبط با HSE در داخل و خارج محیط کار

-  ارتباط دادن ملاحظات HSE در تصمیمات کاری

-   قدردانی از اقدامات انجام شده در زمینه HSE

-   مشارکت در ابتکارات داخل و خارج سازمانی

مدیریت ارشد می تواند از طریق ترویج فرهنگ باور، انگیزه، مشارکت و تعهد همکاری فعال کارکنان داخلی و خارجی را در راستای پیشبرد اهداف HSE پرورش دهد.

- باور در سازمانها منجر به بهبود اجرای HSE شده و یک عامل اساسی در ایجاد و حمایت از ارائه گزارشات حوادث و در نتیجه اجرای موثر HSE MS است.

- انگیزه که بر پایه آگاهی، ادراک، پذیرفتن مسئولیتهای فردی و شناخت مثبت در تقویت روشها و رفتارهای مطلوب است عامل مهمی در اجرا و بهبود HSE است.

- مشارکت کارمندان در همه سطوح از طریق همکاری در توسعه HSE MS و پیگیری مستمر پیشنهادات برای پیشرفت

- تعهد کارکنان نیز عامل ضروری برای بالا رفتن اثربخشی HSE MS محسوب شده و بدون وجود آن اجرای برنامه مورد نظر عملاٌ غیر ممکن خواهد شد.

2. خط مشی و اهداف استراتژیک

خط مشی بخشی از سیستم مدیریتی محسوب می شود که از طریق آن سیاست کل سازمان در رابطه با سیستم یاد شده تعریف و ارائه می گردد.مهمترین مسئله در مورد خط مشی تدوین، توسعه، حمایت و تصدیق آن در بالاترین سطوح مدیریتی و ارائه آن به شکلی کاملاٌ قابل فهم برای کلیه گروههای مرتبط و علاقمند است. برای نمونه در بخش زیر به چند بند از خط مشی های ایمنی و بهداشت و محیط زیستی اشاره می شود:

-تدوین دستورالعمل های ایمنی و بهداشتی برای کلیه عملیات

-ترویج مشارکت در موضوعات ایمنی و بهداشتی

-کاهش ضایعات، مصرف مواد و سوخت و انرژی

-برگزاری دوره های آموزشی و برنامه های آگاهی دهنده برای کارکنان

3. سازماندهی، تعیین منابع و مستند سازی

مهمترین بحث های که در این بخش مطرح می گردد شامل تعیین مسئولیتها، تعیین منابع و مستندسازی فعالیتها می باشد.

تعیین مسئولیتهای HSE در ارتباط مستقیم با ماهیت و ساختار سازمان می باشد برای مثال ممکن است مدیریت ارشد مسئولیت توسعه، تعیین منابع، بازنگری و انطباق موارد با خط مشی تدوین شده را بر عهده بگیرد.

در بخش اختصاص منابع بایستی توجه داشت که این امر شامل کلیه فسمتهای HSE MS باشد که برای نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- تسهیلات، تجهیزات و واحدها برای رسیدن به الزامات قانونی و نظارتی

- پرسنل، تجهیزات و سازمان در راستای پاسخ به بروز شرایط اضطراری

- تخصیص منابع برای توسعه های جدید

- و...

هدف اصلی از مستند سازی ایجاد یک تشریح و توصیف مناسب از HSE MS و فراهم آوردن یک مرجع کامل برای اجراء ونگهداری سیستم می باشد. مستند سازی می تواند بصورت کاغذی، الکترونیکی و یا اشکال دیگر صورت گیرد ولی مهمترین اصل در آن حفظ و نگهداری مناسب آن جهت دستیابی به محتویات و کنترل تکرار و اصلاح روشهای کاری است..

4. مدیریت ریسک و ارزیابی آن

یک گام مهم دیگر در HSE MS شناسایی خطارت مرتبط با حیطه های بهداشت، ایمنی و محیط زیست و همجنین تعیین اهمیت آنها از طریق ارزیابی ریسک و مدیریت آن می باشد.

امروزه برای شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک آنها تکنیک های بسیار زیادی معرفی شده است که هر کدام از نقاط قوت و ضعف خاص خود برخوردار می باشند. تکنیکهای موجود که تعداد آنها از عدد 100 تجاوز می کند را می توان از دیدگاههای مختلف طبقه بندی کرد. برای مثال تعدادی از این تکنیکها کاربرد مدیریتی و تعدادی دیگر کاربرد مهندسی دارند هر چند که در اغلب آنها سیستم مورد مطالعه از هر دو دیدگاه یاد شده ارزیابی می گردد. هم چنین تکنیکها را می توان از نظر تناسب آنها از نظر چرخه عمر سیستم نیز تقسیم بندی کرد. برای مثال در حالیکه روشهای نظیر لیست مقدماتی خطر(PHL) یا آنالیز مقدماتی خطر(PHA) ابزاری مناسب برای ارزیابی سیستم در فازهای اولیه محسوب می شوند بکارگیری تکنیک آنالیز علل معمول (CCA) بدلیل نیاز به اطلاعات جامع جهت تکمیل آن در فازهای ابتدائی قابل توصیه نخواهد بود. علاوه بر این انواعی از تکنیکها از ماهیتی استقرائی و تعدادی دیگر از نوع قیاسی می باشند. برای مثال روش آنالیز درخت رویداد(ETA)برای آنالیز از ساختار کل به جزء استفاده می کند در صورتیکه این ساختار در روش حالات شکست و آنالیز اثرات(FM&EA) از نوع جزء به کل است. علاوه بر این روشهای نظیر آنالیز درخت خطا(FTA)امکان کمی سازی نتایج را فراهم می سازد ولی تکنیکهای نظیر آنالیز خطرات خطا(FHA) از توانمندیهای یاد شده برخوردار نمی باشد

از مهمترین روشهای ارزیابی و مدیریت ریسک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. Cause-Consequence Analysis

2.Common Cause Analysis

3.  Energy Trace and Barrier Analysis(ETBA)

4.  Event Tree Analysis (ETA)

5.  Explosive Safety Analysis

6.  Failure Modes And Effects Analysis (FMEA)

7.  Failure Modes, Effects, and Criticality Analysis (FMECA)

8.  Fault Hazard Analysis

9.Fault Tree Analysis (FTA)

10.  Fire Hazards Analysis

11.  Hazard and Operability Study (HAZOP)

12.  Human Error Analysis

13. Interface Analysis

14. Job Safety Analysis

15. Management Oversight and Risk Tree (MORT)

16. Operating and Support Hazard Analysis(OSHA)

17. Preliminary Hazard Analysis (PHA)

18. Preliminary Hazard List (PHL)

19. Technique for Human Error Prediction (THERP)

20. What-If Analysis

5-طرحریزی

این بخش برنامه ریزی قطعی فعالیتهای کاری را که شامل معیار اندازه گیری کاهش ریسک می باشد مشتمل می گردد و برنامه ریزی برای عملیات موجود، مدیریت تغییرات و توسعه روش پاسخگویی به شرایط اضطراری را پوشش می دهد.

6.اجراء و پایش

منظور از این قسمت تعیین چگونگی انجام و پایش فعالیتها و همچنین نحوه بکارگیری اقدامات اصلاحی در زمانهای مورد نیاز است. بعبارت بهتر در این بخش برای اجرای عملی و موثر اقدامات طرحریزی شده در فسمت قبل، روشهای اجرائی و محتوا و شیوه های آموزشی برای کلیه افراد درگیر تدوین شده و کنترل می گردد.

7.  ممیزی و بازنگری

در این قسمت ارزیابی دوره ای سیستم، اجراء، اثربخشی و تناسب نهادی آن مورد بحث قرار می گیرد. یک برنامه ممیزی می تواند یک یا چند ممیزی را شامل شود که این امر به ماهیت وپیچیدگی سازمان بستگی دارد.  مدیریت رده بالای سازمان بایستی اختیار کافی برای مدیریت کردن برنامه ممیزی را تفویض نماید.